Dinsdagmorgen 26 oktober om 10 uur zijn we na anderhalf jaar stilte weer van start gegaan met de lezingencyclus van Cultuur in Zicht. Je voelde bij alle deelnemers weer een groot enthousiasme en aan Jeroen van Pelt, medewerker van Rijksmuseum Twenthe, de eer om ons als eerste spreker over de tentoonstelling ‘Artemisia, Vrouw & Macht’ bij te komen praten.

De tentoonstelling opent met een zelfportret als een “Allegorie van de roem”. Dit werk heeft zij in Napels als volwassen vrouw, die aan de top van haar carrière staat, gemaakt. Het warrige haar staat voor genialiteit. Zo lieten tot dan toe alleen mannen zich portretteren. Artemisia deed dat als een soort zelfpromotie.

Twee uitspraken van haar na de presentatie van dit werk zijn: ‘Ik laat u zien wat een vrouw kan doen’, en ‘De ziel van Caesar zit ook in een vrouw’.

Artemisia Gentileschi (Rome 1593-Napels 1653) was een Italiaanse schilderes uit de periode van de vroege Barok. Zij was een dochter van kunstschilder Orazio Gentileschi (Pisa 1563-Engeland 1639), die een ‘boevenclub’ als vriendenclub had. Caravaggio (Milaan 1571-Porto Ercole 1610) behoorde tot ook tot deze groep.

Haar moeder overlijdt als Artemisia 12 jaar is en zij wordt enorm in haar vrijheid beperkt en leert zij lezen noch schrijven. Wél ondekt Orazio dat zij talent heeft voor schilderen en hij gaat, tegen de normale gang van zaken in, een soort meester-gezel verband met haar aan. Eerst leert zij hoe verf gemengd moet worden, later het tekenen en dan langzamerhand het ontwikkelen van een eigen stijl. Vader zegt dat zij onder leeftijdsgenoten geen gelijken heeft; zo talentvol is ze.

Allegorie van de roem door Artemisia Gentileschi ca 1630-1635 (Privecollectie)

Susanna en de ouderlingen (1610), Artemisia Gentileschi Commons

Een zeer belangrijk en karakteristiek eerste werk maakte zij op haar zeventiende jaar in 1610: Susanna en de Ouderlingen. Dat thema komt in haar oeuvre verschillende keren terug.

De beeldschone Susanna wordt bespied door twee ouderlingen. Zij kon kiezen met beide heren naar bed te gaan of door hen valselijk beschuldigd te worden van overspel waardoor ze in ieder geval de doodstraf zou krijgen. Aan de houding van Susanna is duidelijk te zien dat zij haar hoofd van beide mannen afwendt en met gestrekte handen hen geen kans geeft om dichterbij te komen. Susanna wordt gered door Daniël en beide ouderlingen worden ter dood veroordeeld.

Het jaar hierna vraagt Orazio zijn vriend en kunstschilder Agostini Tassi les te gaan geven aan Artemisia. In deze peridoe verkracht Tassi haar. Tassi belooft Artemisia te trouwen waardoor alles wordt gladgestreken, maar als Orazio ontdekt dat Tassi al getrouwd is komt het tot een rechtzaak en wordt Artemisia gemarteld om de waarheid boven tafel te krijgen. Tassi wordt berecht maar het vonnis wordt nooit uitgeproken.

Artemisia verruilt in 1612 Rome voor Florence en trouwt. Mogelijk heeft de verkrachtingszaak invloed gehad op haar werk, naast het feit, dat het mode was om oud-testamentische verhalen met o.a. gruwelijke onthoofdingen, te schilderen.

Zo kunnen we aan de volgende twee afbeeldingen van de ‘Onthoofding van Holofernus door Judith’ door Caravaggio (in 1598-1599) resp Artemisia (1620-1621) het verschil in passie van deze actie zien.

Bij Caravaggio stroomt het bloed in ‘rode sliertjes’ en lijkt Judith letterlijk en figuurlijk op een afstand door een klomp boter te snijden. Artemisa haar versie is rauw en harder. In Florence leert Artemisia lezen en schrijven en verkeert in kringen met familieleden van o.a. Galileo Galileï en Michelangelo. De jurken in haar werk worden steeds uitbundiger. Ze raakt ook in contact met de Bentvueghels: een groep jonge Vlamingen en Hollanders die, tegen de regels van de Academie in, afzien van het maken van schilderijen à la Caravaggio. Zij concentreren zich op het maken van kleiner formaat landschappen met ruïnes. De in Deventer geboren Bartholomeus Breenbergh (1598-1657) was een van de oprichters. Hij was van 1619 tot en met 1629 in Rome. Artemisia voelde zich aangetrokken tot deze groep. ‘She was one of the Guys’.

Van de Nederlandse Caravaggist Gerard van Honthorst leerde zij de techniek om niet in beeld zijnde kaarsen licht te geven op scènes waar het in de afbeelding om gaat. Artemisia heeft ook veel particuliere opdrachten gekregen, waarbij de wensen iedere keer zo professioneel werden uitgewerkt, dat het in de latere jaren bij de herontdekking van haar werken zeer lastig was om die aan te duiden als ‘echte’ Artemisia’s.

Het was ook een mooi moment om te horen hoe deze tentoonstelling tot stand is gekomen. In Nederland wordt er een concept bedacht en uitgewerkt waarna op zoek wordt gegaan naar collecties die bruikbare objecten bevatten voor een tentoonstelling. Er wordt naar de collectioneur afgereisd, een bruikleen besproken, waarna, in een positief geval, een contract wordt opgemaakt. Italië gaat heel anders te werk.

Daar is een directeur van een tussenbureau enorm actief. De opdrachtgever komt met een wensenlijst. De tussenpersoon zoekt daar van alles bij. Deze persoon maakt de tentoonstelling en verkoopt die aan musea.

Zo vroeg het Rijksmuseum Twenthe eerst om 4 werken van Artemisia uit Italië. Dat werden er opeens 15! Bij aankomst is er onderzoek gedaan, via allerlei catalogi en veel overleg met kunsthistorische bureaus, op de echtheid van de aangekomen werken. Je wilt natuurlijk geen ‘zeperd’ halen om een ‘niet’-Artemisia als een ‘echte’ te bestempelen.

Dat er wel eens een gewenst werk onverwacht van de lijst was verdwenen, moet je als organiserend museum op de koop toe nemen. Ook was het Ministerie van Cultuur van Italië nalatig geweest om vier gewenste werken het benodigde fiat voor transport naar Enschede te geven. Een week te laat arriveerden deze op de dag van de opening, waardoor de genodigden een extra feestelijke bijeenkomst meemaakten.

Naast de werken die het Italiaanse bureau gecontracteerd aanbood, waren er vanuit het museum zelf ook wensen om werken van tijdgenoten elders vandaan te halen. Hierdoor ontstond er de unieke mix die de leiding voor ogen had.

Judith onthoofd Holofernus Caravaggio 1598-1599 (Wiki Commons Galleria d Arte Antica)

Judith onthoofd Holofernus Artemisia Gentileschi 1620-1621 (Commons)