Gerard ter Borch door Hans Kaajan

Gerard ter Borch heeft zich volop genesteld in de spreker Hans Kaajan, die met een goede en rustige presentatie vele fragmenten van deze “Deventer” -schilder de revue liet passeren. Gerard ter Borch (II) werd in december 1617 te Zwolle geboren als de oudste zoon uit het eerste huwelijk van zijn vader en naamgenoot Gerard (I). Wij hebben het aan zijn halfzus en model  Gesina te danken dat er zoveel wetenswaardigheden bewaard zijn gebleven in het door haar gemaakte materieboek dat in 1886 door de gemeente Zwolle is aangekocht. Het tekentalent van jonge Gerard werd door zijn vader, die zelf ook kunstschilder was, al vroeg opgemerkt. Op achtjarige leeftijd maakt hij in 1625 al deze tekening van “Man te paard van achteren gezien”.

Daarna regelt vader Gerard een opleiding bij de landschapsschilder Pieter Molijn in Haarlem waar hij volgens de richtlijnen van het Sint Lucas gilde de kneepjes van het vak krijgt bijgebracht voor hij zelf op mag voor het meesterwerk om zich zelfstandig te mogen vestigen. Van hen samen is er een schilderij bekend waarbij Gerard de meeste figuren heeft geschilderd en Pieter het landschap.

Hierna maakt hij een korte periode tekeningen en schilderijen van soldaten, de zogenaamde “Korte Gaartjes”, een verbastering op “Cors de Garde” (Groepering bewakers). Daarna volgden er reizen naar Engeland (1635), Frankrijk, Spanje, Italië (1640) om in 1646 in Münster aan te komen waar hij veel contacten met de vredesonderhandelaars opbouwde en ze ook tekende/schilderde. In 1648 maakte hij het maar 44cm brede schilderij van de Vrede van Münster waarop hijzelf links is afgebeeld. Het origineel heeft heel lang op de zolder gelegen van het huis van achter/achter-neef Hendrik op de Brink 68 omdat de gevraagde 6000 Carolus guldens een te hoog bedrag was voor een koper. Dit origineel is verkocht aan The National Gallery en een kopie ging via de familie Putman over in het bezit van het Rijksmuseum.

Ten tijde van zijn huwelijk in 1654 komt Gerard tot zijn dood op 8 december 1681 in Deventer wonen.

De Nederlandse schilderkunst is door zijn originaliteit enorm gewild. Er worden in tegenstelling tot  in het buitenland geen historische stukken gemaakt met mythologische voorstellingen, maar gaat de keuze in deze vrijgevochten Republiek (binnen heel royalistisch Europa) uit naar landschappen met zeezichten, portretten, stillevens en vooral genrestukken waarbij niets vermoedende objecten een duidelijk symbolische betekenis hebben. Zo symboliseert een hond (op schoot) op de huwelijkse trouw. Een bezorgde brief krijgt in de 17de eeuw extra betekenis. Situaties of andere symbolen op het schilderij zullen laten zien of het om liefde of juist verdriet gaat. Muziekinstrumenten, eten, drank en op de grond gevallen speelkaarten waarschuwen tegen een ijdele levenswijze die zinnelijke bevrediging najaagt. We moeten echter wel oppassen met de symbolische interpretatie van een bed op de achtergrond. In die tijd was er nog geen scheiding in functie van kamers.

In 1658 maakte Ter Borch dit werk dat nu in Washington hangt: “De Begroeting”. Een jonge man met hoed in de hand maakt een hoffelijke buiging voor waarschijnlijk zijn geliefde terwijl een zittende dame op de luit speelt. Dat instrument en de aanwezigheid van een hondje geven aan dat het hier om de liefde gaat.

Nu volgen er enkele afbeeldingen waarbij brieven een grote rol spelen. In 1655 maakte Ter Borch dit portret van Gesina (herkenbaar door het wipneusje en kenmerkende kin) dat nu in het Mauritshuis hangt. Het tafelkleed met Perzisch aandoende knoop is toch echt puur Hollands. Nergens anders vond je deze kleden dan in ons land. Wat ze schrijft en aan wie is aan haar en aan andere symboliserende objecten niet op te maken.

Dat is anders bij de nu volgende twee schilderijen. Een brief wordt afgeleverd door een jonge page. De dame in een prachtig geschilderde meestal satijnen jurk – een techniek waar Gerard ter Borch een meester in is –  ontvangt dit schrijven en een geschilderde hond wijst op de huwelijkse trouw, waardoor wij als kijker weten dat de brief van haar geliefde afkomstig is. Dit werk uit 1660 hangt in Detroit.

Op het schilderij met drie dames uit 1660-1662 dat nu in het Metropolitan in New York hangt, zien we iemand achter een tafel een brief schrijven. Opnieuw laat de aanwezigheid van de hond doorschemeren dat die brief naar haar geliefde gaat.

In de collectie van de Engelse koningin bevindt zich het volgende portret: “Vrouw leest brief”. (Plaats nu foto 10). De betekenis is u nu duidelijk. Let eens op de bekleding van stoel, tafel en het krukje op de laatste twee schilderijen! Die komt veelvuldig op zijn werken voor.

Extra opvallend is dat we het laatste schilderij terugzien in het woonhuis van verzamelaar Jan Gildemeester aan de Herengracht ten tijde van van de republiek. Dit werk van Adriaan de Lelie uit 1794-1795 hangt in het Rijksmuseum. We zien helemaal links in het midden de Ter Borch hangen. Tussen 1811 en 1820 is het verkocht aan King George IV.

De werken van Ter Borch zijn, zoals vaak gebeurde, niet altijd gesigneerd en gedateerd. Een eerste houvast om de echtheid en de chronologie van de werken van Ter Borch te bepalen is het materieboek dat Gesina had samengesteld. Daarnaast spelen materiaal als pigmenten, doek, houten paneel, penseelvoering en mogelijk ook een ondertekening een rol. Ook de verandering in de mode tijdensde actieve periode van de schilder kan een rol spelen.

Een mooi voorbeeld daarvan zijn de schilderijen (1663-1664) van de Deventer burgemeester Willem Mariënburg en zijn vrouw Geertruid die in het museum van Praag hangen in prachtig bewerkte lijsten van de Deventer lijstenmaker Derck Daniëls. Een zwart/wit-foto uit de vijftiger jaren laat een man zien met zijn hoed op tafel en een smallere witte bef. Na een restauratie in 1966 bleek dat deze versie een overschildering was en het origineel zichtbaar werd waarbij de man een hoed op zijn hoofd droeg en zijn witte bef veel breder was. Ook de jurk van Geertruid was binnen twintig jaar na de oplevering van beide doeken al veranderd omdat de mode dat van de elite eiste om mee te blijven tellen! De lijsten van Daniëls zijn van wege het nastreven van dit gelijke grootte van de foto’s hierbij weggelaten.

Met dit portret “ten voeten uit” ziet u een kenmerkende stijl van Ter Borch. Gerard zou vele leerlingen / navolgers hebben. De bekendste van hen is wel Caspar Netscher die net als zijn meester uitblonk in het weergeven van de satijnen stoffen maar meer attributen in zijn werken opneemt waarin hij zich van Ter Borch onderscheidt. Andere leerlingen en/of volgers van Ter Borch zijn o.a. Pieter van Anraed, Gabriël Metsu, Egon van der Neer.

Gerard ter Borch heeft door de lange periode waarin hij in Deventer woonde, 30 van de in totaal 300 schilderijen gewijd aan onze burgemeesters en elite. Hij is in Deventer overleden en bijgezet in de Sint Michaëlskerk in Zwolle.

Geen reactie's

Sorry, het is niet mogelijk om te reageren.